Büyük bir deprem, büyük yıkıma, yüksek ölüm oranlarına, çok sayıda can kaybına ve uzun süreli sağlık sorunlarına neden olur. Etki, merkez üssünde acil tıbbi ihtiyaçlar yaratırken, ülkenin sosyo-ekonomik istikrarsızlaşması daha fazla neden olursa, afetten etkilenen nüfusun güvenlik için taşındığı bölgelerde ve hatta zaman ve mekan olarak uzaklarda ikincil sağlıkla ilgili sorunların ortaya çıkması muhtemeldir. Epidemiyolojik çalışmalar, depremler dahil olmak üzere afetlerin ardından hastalık modellerine ışık tutmuştur ve hazırlık önlemleri mümkündür.
Hemen hemen tüm afetlerde, ilgili nüfusun sağlığı ve refahı risk altındadır veya tehlike altındadır. Bu, özellikle toplumu vuran en ölümcül ve ani yıkım olabilen büyük depremler için geçerlidir. Dünyanın sismik eğilimli bölgeleri ve ülkeleri iyi bir şekilde haritalanmıştır, ancak bu tür bir acil duruma hazırlık ve müdahale, Pasifik kıyısını belirleyen deprem bilincine sahip ülkelerde bile çok zayıf bir şekilde gelişmiştir. Bu konudaki en son örnek, 17 Ocak 1995 sabah saat 5.46’da Kobe’yi neredeyse yok eden, 5.400 kişinin ölümüne, 27.000 kişinin yaralanmasına, 300.000 evsiz kalmasına ve 11.000 evin oturulamaz hale gelmesine neden olan büyük Hanshin depremidir.
Depremler kitlesel yıkıma, yüksek ölüm oranlarına ve uyarı yapılmadan çok sayıda can kaybına neden olur. Acil durum, etki alanında – merkez üssü – acil tıbbi ve cerrahi ihtiyaçlar yaratırken, afetten etkilenen nüfusun güvenlik için taşındığı bölgelerde ve hatta ülkenin sosyoekonomik istikrarının en büyük darbeyi doğurması durumunda uzaklarda sağlıkla ilgili yeni ihtiyaçlar ortaya çıkabilir. Akut ve acil sorunlar kurtarma, triyaj, tahliye ve acil tıbbi bakımdır.
Afetlerin epidemiyolojisi üzerine yapılan son araştırmalar, bu olaylara biraz ışık tutmuş ve deprem afetleri de dahil olmak üzere her tür afete özgü hastalık profillerini ve yaralanma modellerini ortaya çıkarmıştır. Böylece, bir depremdeki sağlık etkilerinin ve dolayısıyla tıbbi/cerrahi ihtiyaçların sel veya kasırga sonrasındakilerden çok farklı olduğu ve farklı yaklaşımlar gerektirdiği ortaya çıkıyor. Doğal afetlerin sağlık üzerindeki etkileri beş farklı açıdan incelenebilir:
- Tıbbi ve sağlık tesislerinin, hizmetlerinin, personelinin ve ekipmanının hazırlığı ve mevcudiyeti
- Afetin neden olduğu ani zayiat ve ölümler
- Felaketin ardından ikincil hastalık ve sağlık durumunun kötüleşmesi
- Tıbbi ve sağlık merkezlerinin ve hizmetlerinin tahrip edilmesi veya hasar görmesi
- Sağlık hizmetlerinin müdahale kapasitesi ve afet sonrası iyileştirme kapasitesi
Olumsuz ve kelimenin tam anlamıyla katastrofik koşullar altında bu büyüklükteki sağlık sorunlarına yanıt, yalnızca acil durum önlemleri, çok eski yara bandaj yaklaşımları veya sadece yardım sağlanması ile yeterli olamaz. Felaketler, özellikle depremler sadece çok büyük kazalar değildir; normal başa çıkma mekanizmalarının bozulduğu ve hatta devre dışı kaldığı bir zamanda karmaşık halk sağlığı sorunlarını ve sağlık yönetimi sorunlarını içerirler. Son yıllarda sağlık mesleği bu amaçla yeni yaklaşımlar ve “afet tıbbı” olarak adlandırılan yeni bir disiplin geliştirmiştir. Bu, aşağıdaki gibi tanımlanır:
Afet Tıbbı, çeşitli sağlık uzmanlıklarının incelenmesi ve işbirlikçi uygulamasıdır. Pediatri, epidemiyoloji, bulaşıcı hastalıklar, beslenme, halk sağlığı, acil cerrahi, askeri tıp, toplum bakımı, sosyal tıp, uluslararası sağlık gibi afetten kaynaklanan sağlık sorunlarının diğer kuruluşlarla iş birliği içinde önlenmesi, acil müdahalesi, insani bakım ve rehabilitasyonu Kapsamlı afet yönetiminde yer alan tıbbi olmayan disiplinleri içermektedir. Acil yardım öngörülürken, ani etkili afetlerde, özellikle depremlerde, sağlık ve tıbbi ihtiyaçların acil ancak kısa ömürlü olduğunu hatırlamak çok önemlidir. Deneme yanılma payı yoktur ve hatalar veya gecikmeler düzeltilemez. Bu, bilimsel afet tıbbındaki bilgi ve deneyimi daha da vazgeçilmez kılmaktadır.
Deprem sonrası hastalık profilleri sel ve kuraklık durumlarında bulaşıcı hastalık ve yetersiz beslenme riskleri gerçektir ve gerekli personel, ilaç ve malzeme bu ihtiyaçlara göre ayarlanmalıdır. Öte yandan, depremleri takip eden hastalık paterni tamamen farklıdır. Burada ölü sayısı çok fazla olabilir; hayatta kalanlar arasında en yaygın olanı yaralanmalardır; kırıklar, ezikler, kesikler, tuzak, ezilme sendromu ve panik beklenebilir. Bu nedenle acil müdahale, antidiyareikler ve antibiyotikler yerine yaşam destek yöntemleri ve resüsitasyon, sedyeler ve sedye taşıyıcıları, splintler, traksiyon aparatları ve alçılar konusunda deneyimli ortopedistler ve yoğun bakım uzmanları yerine daha fazla kurtarma personeli, dahiliyeciler yerine cerrahlar gerektirir.
Yaralanma Modelleri
Büyük, küçük ve ölümcül travma – bina çökmesi, uçan cisimler, kapana kısılma, yanıklar, düşmeler, kesikler – depremlerdeki başlıca acil tıbbi problemlerdir. Bu nedenle afet bölgesinden uzakta uzmanlaşmış hastanelere ihtiyaç duyulmaktadır. Bununla birlikte, bu açıdan, bu tür hastanelere ulaşma olasılığı çok önemlidir. Enkaz ve çökmekte olan binaların altında kalma, kanama, çoklu organ yetmezliği, ezilme sendromu ve hayati bir organın yaralanmasıyla birlikte en yaygın ölüm nedenidir. Bu tür büyük felaketlere müdahalenin daha verimli ve daha etkili olması gerekiyorsa, bu sorunların önceden bilinmesi ve bunlara hazırlıklı olunması çok önemlidir. Bu bağlamda, biri Japonya’dan diğeri Dünya Afet ve Acil Tıp Derneği ile ilgili merkezlerden uygun şekilde yapılan iki yeni çalışma, depremlerle başa çıkma konusunda artan ancak yetersiz olan deneyime önemli ölçüde katkıda bulunmuştur.
Kurtarma ve Acil Bakım
Acil kurtarma ve bakım son derece önemlidir ve dışarıdan gelen herhangi bir yardımın – bu tür felaket durumlarında uluslararası toplumun cömertliği nedeniyle genellikle olduğu gibi – neredeyse her zaman çok geç geldiğini belirtmekte fayda vardır. Yurt dışından gelen ekipler ve yabancı bağışçılar, herhangi bir etkiye sahip olacaklarsa, yardımlarını hedeflemeli ve yanıtlarını buna göre şekillendirmelidir. Yerel olarak mevcut yardım ve kaynaklardan maksimum düzeyde yararlanılmalıdır ve bu açıdan, mahsur kalan ve yaralıları kurtarırken, ilk yardımcıların çok büyük ölçüde aynı bölgeden geldiğini belirtmek gerekir. Ayrıca, vinç veya traktör gibi daha ağır, gelişmiş araçlarla kurtarılanların aksine, basit, karmaşık olmayan yöntemlerle – el, kürek, balta, merdiven kullanarak – kurtarılan kurbanların en büyük sayısını oluşturur. Bu, halk eğitiminin öneminin ve toplumun kendi felaketlerine yanıt vermede oynadığı kritik rolün altını bir kez daha çizmektedir.
Hastane Kabulleri
Gerçek ya da algılanan çok sayıda can kaybıyla, hastanelerin ayakta ve yatan hasta tesislerinde, hasardan kurtuldukları varsayıldığında, büyük ve ani bir akın olacağı aşikardır. Bununla birlikte, ilk telaş sona erdiğinde, acil hastaneye başvuru kalıplarının, depremden sonraki dördüncü ila altıncı gün gibi erken bir tarihte hızla normale dönmesi önemlidir. Bunun karar alma sürecinde önemli etkileri vardır ve ayrıca donör ülkelerden uçakla gönderilen mobil ameliyathanelerin ve çadır hastanelerin neden genellikle geç geldiğini ve tavsiye edilmediğini açıklar. Acil yatışların büyük bir kısmı acil tedaviden sonra taburcu edildiğinden, daha ciddi yaralanmaları olan (omurilik sıkışması, majör ampütasyonlar, ezilme sendromu vb.) önemli sayıda hasta kalacak ve bunların uzun süreli hastane bakımına ve rehabilitasyona ihtiyacı olacaktır.
Hastaneler ve Diğer Fiziksel Tesisler
Hastaneler ve klinikler sarsıntılara karşı özellikle savunmasızdır. Ana binalar az ya da çok sağlam kalsa bile, hayati ekipmanların – elektrik tesisatları, röntgenler, yoğun bakım hatları, elektronik makineler, ameliyathaneler, laboratuvar cam malzemeleri ve kimyasallar – hepsi hasar görme veya kullanılamaz hale gelme eğilimindedir. Yapısal olarak, bir binadaki kat sayısına göre ölümlerin ve mahsur kalanların oranının önemli ölçüde arttığı, zemin katın en az riskli olduğu ve oranın 32,5’e çıktığı da bilinmektedir. Hastaneler, elbette, çok katlı binalar olma eğilimindedir. Sismik olarak riskli alanlarda bu nedenle sadece depreme dayanıklı yapılar inşa etmek değil, aynı zamanda tesisleri daha küçük, alt birimlere dağıtmak da gereklidir. Ayrıca, yoğun nüfuslu alanlarda inşa edilen hastaneler, etraflarındaki moloz ve yıkım nedeniyle daha az kullanışlı hale gelebilir ve bu da kurtarma, erişim ve iletişimi çok zorlaştırabilir.
Gecikmeli Sağlık Etkileri
Depremden sonraki gerçek acil durum aşaması oldukça kısadır – üç ila beş gün. Gerçekten de neredeyse tüm yaralanmalar, depremden hemen sonra veya yarım saat içinde meydana gelir ve çok hızlı bir şekilde hastaneye kabuller, deprem öncesi modele geri döner. Kabul kalıpları normale dönme eğilimi gösterirse, omurgası kırılmış ve felçli hastalar gibi ciddi şekilde hasta kabul edilen birçok hastanın uzun süre hastanede kalması gerekecek ve bu da depreme bağlı diğer sağlık yönetimi sorunlarını artıracaktır. Hayatta kalanlar arasında, kitlesel nüfus yer değiştirmeleri, yoksul barınaklarda kalabalıklaşma, çevresel karışıklıklar, çöp imha hizmetlerinin bozulması ve kanalizasyonların patlaması, su kıtlığı ve aşırı sıcaklıklara maruz kalma, diğerlerinin yanı sıra sağlık tehlikeleri yaratabilir ve bulaşıcı ve diğer hastalıklara yol açabilir. Risk gerçektir ve ona karşı mücadele edilmelidir. Ancak istatistikler ve saha gözlemleri, basit hijyenle bu tür risklerin ve salgın hastalık tehlikesinin nadir olduğunu ve toplu aşılama için hazır, genellikle halkla ilişkiler güdümlü kampanyaların oldukça gereksiz olduğunu göstermektedir.
Gerçekten de çok ihtiyaç duyulan insani ve maddi kaynakları daha acil görevlerden uzaklaştırarak verimsiz olabilirler. Makul sağlık önlemleri ve hijyen uygulamaları, herhangi bir salgını önlemek için daha fazlasını yapacaktır. Dünya Sağlık Örgütü’nün doktrinine göre sağlık, yalnızca hastalık veya sakatlığın olmaması değil, fiziksel, zihinsel ve sosyal olarak tam bir iyilik halidir. Bu anlamda, bir deprem felaketi, belirli bir yaralanma olmasa bile, sağlık ve esenlik üzerinde büyük bir tecavüzdür. Ayrıca, depremin neden olduğu sosyo-ekonomik ve politik çalkantılar, genellikle olağanüstü hal sona erdikten sonra da devam edebilen beslenme ve sağlık bozukluklarına yol açmaktadır. Bu tür düşünceler ve yaralı kişilere ve mağdur ülkeye sağlanan sürekli yardım, afet tıbbını daha asil bir insani tıbba dönüştürür.
Tüm bunlar, en azından risk altında olduğu bilinen ülkelerde, ancak hiçbir ülke nihai bir felaketten muaf olmasa da ulusal mevzuat, hükümet taahhüdü, çok sektörlü afet yönetimi ve acil durumlarda uzmanlar topluluğu gerektirir. Artık afet tıbbına etkili bir bilimsel yaklaşımı desteklemek için yeterli ve büyüyen bir bilgi birikimi var. Sağlık sistemi, beklenen riskler ışığında uygun şekilde değerlendirilmeli; uzman ekipler kadar temel ekipler de eğitilmeli ve uygun tesisler sağlanmalıdır; hastaneler (ve diğer binalar) sarsıntıya dayanıklı olmalı ve riskli bölgelere göre inşa edilmelidir; sağlık mesleği büyük acil durumlar ve muhtemel hastalıklar hakkında bilgi sahibi olmalı ve bunlara yönelik gerekli teknikleri öğrenmelidir ve nüfus, topluluk eylemi için eğitilmeli ve üzerinde yaşadığı toprağı bilmelidir. Çünkü bir felaket olduğunda, acil durumun en büyük yükünü taşıyanlar ve ölü ve yaralılarıyla ilgilenmek zorunda kalacak olanlar bu insanlardır. Bu nedenle büyük bir felaketle yüzleşmek ulusal bir meseledir; yerçekimi ölçüsünde, aynı zamanda uluslararası bir mesele haline gelir.
Kaynak
Emerald Insight, Health effects of earthquakes, 1995
Fujimoto. “Urban shock. The great Hanshin quake”. 1995.
Gunn. “Earthquakes”. 1988.
Emergency Health Management After Natural Disaster, Pan American Health Organization, 1981.
