Genetik bir bozukluk, DNA’daki bir mutasyonun sonucu olarak ortaya çıkan bir durumdur. Birkaç farklı genetik bozukluk vardır. Vücuttaki çoğu hücre molekül DNA’sını içerir. Bu molekül, hücreye nasıl çalışacağına dair talimatlar sağlar. DNA’daki bir değişiklik veya mutasyon, hücrenin anormal şekilde çalışmasına neden olabilir. Genetik bozukluklar, vücut hücrelerindeki DNA’daki değişiklikler veya mutasyonlar sonucunda ortaya çıkan durumlardır. Vücuttaki çoğu hücre, hücreye talimatlar sağlayan uzun DNA şeritleri içerir. Her DNA ipliği, histon adı verilen bir proteinin etrafına sıkıca sarılır. Bu sarmal yapıya kromozom denir.
Kromozomlar, gen adı verilen küçük DNA bölümleri içerir. Bu genler vücuda belirli bir dizi talimat sağlar. Her insan hücresi normalde 23 çift kromozom içerir ve her çiftten biri ebeveyn tarafından sağlanır. Bu nedenle, bir kişide her genin iki kopyası vardır. DNA’daki bir değişiklik veya hata, genetik bir duruma neden olabilir. Genler ebeveynden çocuğa geçtiğinden, bu bozukluklar kalıtsal olabilir. Bununla birlikte, ailesinde genetik bir hastalığı olan herkes, bozukluğun semptomlarını yaşamaz. Genetik koşullar herhangi bir geni veya kromozomu etkileyebilir. Bu, her biri çeşitli semptomlara neden olan çok çeşitli genetik bozuklukların olduğu anlamına gelir.
İnsan Genomu Nedir?
İnsan genomu, bir insanı inşa etmek ve sürdürmek için gerekli olan tüm genleri ve DNA’yı ifade eder. İnsan Genomu Projesi (HGP), insan genomunun haritasını çıkarmaya yönelik küresel bir araştırma projesiydi. Proje, insan genomunun dizilimini ve farklı genlerin işlevini oluşturdu. HGP, insan genomunda yaklaşık 20.000-25.000 gen olduğunu tahmin ediyor. Bu genlerin içindeki DNA, bilgi birimi görevi gören dört kimyasal baz içerir. Bunlar:
- adenin
- sitozin
- guanin
- timin
Her DNA molekülü iki bükülmüş DNA zinciri içerir. Kimyasal baz çiftleri, bir merdivenin basamaklarını andıran bir DNA zincirini diğerine bağlar. Her iplikçik arasındaki kimyasalların baz çiftleri her zaman belirli bir şekilde birleşir. Örneğin, bir DNA zincirindeki adenin, her zaman karşı DNA zincirindeki timin ile eşleşir. Her bir DNA molekülündeki kimyasal baz çiftlerinin sırası, DNA’nın vücuda sağladığı talimatları etkiler. DNA dizilimi, bu baz çiftlerinin sırasını okumayı içerir. İnsan genomunun dizilimi, genlerin nasıl hastalığa neden olabileceğini anlamada önemli bir adımdır.
Gelişim
Genetik koşullar ailelerde çalışma eğilimindedir. Ebeveynler çocuklarına gen aktarır ve bu genlerin bazıları genetik bir bozukluğun temelini içerebilir. Bununla birlikte, her ebeveyn genlerinin yalnızca yarısını aktarır. Bir ebeveynin aktardığı her genin versiyonu, bir alel olarak bilinir. Her ebeveynden iki alel farklıysa, vücut bunlardan yalnızca birinden talimat alabilir. Hücrenin talimat aldığı alel, baskın alel olarak bilinir. Diğeri resesif alel olarak bilinir. Bazı genetik koşullar baskın bir alel tarafından taşınırken, diğerleri resesif bir alel tarafından taşınır. Genel olarak, bir kişi, yalnızca bozukluk için en az bir baskın alele veya bozukluk için iki resesif alele sahipse, belirli bir genetik bozukluğu miras alacaktır.
1- Monojenik Bozukluklar
Tek kalıtım veya monojenik bozukluk, tek bir gen içindeki bir hatadan kaynaklanan bir durumdur. Aşağıdaki bölümler, tek kalıtım koşullarının bazı örneklerini özetleyecektir.
Huntington hastalığı: Huntington hastalığı, aşağıdakilere neden olan dejeneratif bir beyin bozukluğudur:
- kontrolsüz hareketler
- duygusal rahatsızlıklar
- bilişsel gerileme
Huntington hastalığı, 4. kromozomdaki baskın bir aleldeki bir mutasyon nedeniyle gelişir. Bu alele sahip kişilerde sonunda bu durum gelişir. Şu anda Huntington hastalığının ilerlemesini durdurmanın veya yavaşlatmanın bir yolu yoktur. Bununla birlikte, bazı ilaçlar bir kişinin semptomlarını yönetmesine yardımcı olabilir. Bunlar, istemsiz hareketleri kontrol etmeye yardımcı olan ilaçları ve ruh hali değişimlerini, sinirliliği ve depresyonu tedavi eden ilaçları içerir.
Orak hücre hastalıkları: Orak hücre hastalıkları (SCD’ler), kırmızı kan hücrelerini etkileyen bir grup durumdur. Orak hücreli anemi, vücudun dokularına oksijen taşıyan kırmızı kan hücrelerinin şekilsiz olduğu bir AKÖ türüdür. Alışılmadık şekilleri, oksijeni daha az taşıyabilecekleri ve bir araya toplanma olasılıklarının daha yüksek olduğu anlamına gelir. Bu kan hücrelerinin kümeleri bir kan damarını tıkayarak potansiyel olarak şunlara neden olabilir:
- ağrı
- enfeksiyon
- akut göğüs sendromu
- felç
SCD’ler, HBB genindeki mutasyonların bir sonucu olarak ortaya çıkar. Bu gen, kırmızı kan hücrelerinin üretimi için talimatlar sağlar. SCD’ler resesiftir. Bu, bir kişinin bozukluğa sahip olması için mutasyonu içeren iki aleli miras alması gerektiği anlamına gelir. AKÖ tedavileri komplikasyonları önlemeyi ve yaşamı uzatmayı amaçlar. Bir doktor, kırmızı kan hücrelerinin boyutunu artırmak için ilaç hidroksiüre reçete edebilir, böylece her hücrenin taşıyabileceği oksijen miktarını artırır.
Kas distrofileri: Kas distrofileri, zamanla kas hasarına ve zayıflığına neden olan bir grup genetik durumdur. DMD genindeki mutasyonlardan kaynaklanırlar. Kas distrofileri, X’e bağlı bozukluklardır, yani X kromozomundaki bir geni etkilerler. Bu durumlar erkeklerde daha yaygındır. Bunun nedeni, erkeklerin bir X kromozomu ve bir Y kromozomu, dişilerin ise iki X kromozomu olmasıdır. Dişilerde etkilenmemiş X kromozomu etkilenen kromozomu etkisiz hale getirebilir, ancak erkeklerde bunu yapacak başka bir X kromozomu yoktur. Şu anda kas distrofilerini durdurmak veya tersine çevirmek için herhangi bir tedavi mevcut değildir. Bunun yerine, tedavi komplikasyonları önlemeyi ve kişinin yaşam kalitesini iyileştirmeyi amaçlar. Bu tür tedavilerin örnekleri şunları içerir:
- fizik tedavi
- solunum tedavisi
- konuşma terapisi
- mesleki terapi
Semptomları yavaşlatmaya veya kontrol etmeye yardımcı olmak için aşağıdaki ilaçlardan bir veya daha fazlası:
- glukokortikoidler
- immünosupresanlar
- antikonvülsanlar
- antibiyotikler
Çok faktörlü kalıtım: Çok faktörlü kalıtım bozuklukları (MID’ler), genetik faktörlerin ve çevresel veya yaşam tarzı faktörlerinin bir kombinasyonu nedeniyle gelişen durumlardır. Bu genetik olmayan faktörlerden bazıları şunları içerebilir:
- Sigara içmek
- Alkol içmek
- Sağlıksız bir diyet uygulamak
- Yeterince uyku alamamak
- Hava kirliliğinin yüksek olduğu bir bölgede yaşamak
MID kategorisine girebilecek bazı koşullar şunları içerir:
- astım
- kalp hastalığı
- diyabet
- bazı kanserler
- şizofreni
- Alzheimer hastalığı
- multipl skleroz
Bazı genetik mutasyonlar bu durumların riskini artırabilir. Bununla birlikte, net bir kalıtım modeli yoktur.
2- Kromozomal Anormallikler
Kromozomal anormallikler, bir kromozomu etkileyen problemlerdir. Kromozomal anormallikler şunları içerebilir:
- Eksik bir kromozoma sahip olmak
- Fazladan bir kromozoma sahip olmak
- Bir tür yapısal anormalliği olan bir kromozoma sahip olmak
Kromozomal anormallikler genellikle bir hücre bölünürken bir hata olduğunda ortaya çıkar. Bu hatalar genellikle yumurta veya spermde meydana gelir, ancak gebe kaldıktan sonra da meydana gelebilir. Bir ebeveynden kromozomal bir anormallik miras almak mümkündür. Ancak bazıları ilk kez bir kişinin içinde gelişir. Aşağıdaki bölümler, kromozomal anormalliklerin bazı örneklerini ana hatlarıyla açıklayacaktır.
Down Sendromu: Down sendromu, zihinsel ve fiziksel gelişimi etkileyen bir tür kromozomal anormalliktir. Down sendromu, bir kişi 21. kromozomun fazladan bir kopyasını aldığında ortaya çıkar. Bu, vücuttaki her hücrenin, normal iki kopya yerine 21. kromozomun üç kopyasını içerdiği anlamına gelir. Down sendromu ömür boyu süren bir durumdur. Bununla birlikte, çeşitli terapi türleri, bir kişinin entelektüel ve fiziksel gelişimine yardımcı olabilir. Örnekler şunları içerir:
- okulda fazladan yardım veya ilgi görmek
- konuşma terapisi
- fizik tedavi
- iş terapisi
Wolf-Hirschhorn sendromu: Wolf-Hirschhorn sendromu, tüm vücudu etkileyebilen bir kromozomal anormalliktir. Bu durumun başlıca özellikleri şunlardır:
- gecikmiş büyüme ve gelişme
- azaltılmış kas tonusu
- zihinsel engelli
- nöbetler
Wolf-Hirschhorn sendromu, 4. kromozomun bir bölümünün silinmesi nedeniyle gelişir. Çoğu vaka, bozukluğu olan kişide ilk kez ortaya çıkar. Bununla birlikte, bir kişinin durumu kromozomal anormalliği olan bir ebeveynden alması da mümkündür. Şu anda Wolf-Hirschhorn sendromunun tedavisi yoktur. Bununla birlikte, aşağıdaki tedaviler bir kişinin semptomlarını yönetmesine ve yaşam kalitelerini iyileştirmesine yardımcı olabilir:
- fiziksel veya mesleki terapi
- danışmanlık
- nöbetler gibi belirli semptomlara yardımcı olabilecek ilaçlar
3- Mitokondriyal Hastalıklar
Mitokondri, vücut hücrelerinin içinde bulunan biyolojik yapılardır. Hücrelerin biyokimyasal reaksiyonlarını gerçekleştirmek için ihtiyaç duyduğu enerjinin çoğunu üretirler. Mitokondriyal bozukluklar, mitokondri içindeki DNA’yı etkileyen bir grup genetik durumdur. Bu DNA mutasyonları, mitokondrinin vücut hücrelerini sürdürmek için yeterli enerjiyi üretememesiyle sonuçlanır. Mitokondriyal bozukluklar vücudun herhangi bir organını veya bölümünü etkileyebilir. Bir kişinin yaşadığı semptomlar, bozukluğun etkilediği vücut kısmına bağlı olacaktır. Mitokondriyal bozuklukların bazı olası semptomları şunları içerir:
- zayıf büyüme
- kas güçsüzlüğü
- kas koordinasyon kaybı
- görsel problemler
- işitme sorunları
- nöbetler
- gelişimsel gecikmeler
- zihinsel engelli
- otizm spektrum bozukluğu
- diyabet
- kalp, karaciğer veya böbrek hastalığı
Solunum bozuklukları: Mitokondriyal DNA’daki mutasyonlar anneden kalıtılır. Bu, yalnızca bir annenin mitokondriyal bozuklukları geçirebileceği anlamına gelir. Şu anda mitokondriyal bozuklukların tedavisi veya oldukça etkili bir tedavisi yoktur. Bununla birlikte, aşağıdaki tedaviler bir kişinin bunları yönetmesine yardımcı olabilir:
- beslenme yönetimi
- vitamin takviyeleri
- amino asit takviyeleri
- kas zayıflığı veya nöbetler gibi belirli sorunların tedavisine yardımcı olan ilaçlar
Özet
Genetik bozukluklar, DNA’daki bir mutasyonun sonucu olarak ortaya çıkar. Bu mutasyon tüm kromozomları veya kromozomlar içindeki spesifik genleri etkileyebilir. DNA mutasyonları, bir kişinin hücrelerine güç sağlayan mitokondri DNA’sında da meydana gelebilir. Genetik durumların çoğu kalıtsaldır, ancak bazıları bozukluğu yaşayan kişide ilk kez ortaya çıkabilir. Genetik bozukluklar ömür boyu süren durumlardır. Bu nedenle tedaviler, bir kişinin semptomları yönetmesine, komplikasyonları önlemesine ve yaşam kalitesini iyileştirmesine yardımcı olmaya odaklanma eğilimindedir. Bazı durumlarda, belirli bir hastalığın ilerlemesini yavaşlatmaya yardımcı olacak ilaçlar olabilir.
Kaynak
Medical News Today, What to know about genetic disorders, 2020
Agrawal et al. Hydroxyurea in sickle cell disease: Drug review. 2014.
Chromosome abnormalities fact sheet. (2020).
Down syndrome. (2020).
